Ove 2022. godine 61. je godina od nastanka Pokreta nesvrstanih, zemalja čiji je jedan od stupova bila nekadašnja Jugoslavija.
Pokret, sastavljen uglavnom od zemalja, nekadašnjih kolonija, započeo je život na globalnoj političkoj sceni tokom beogradskog samita na današnji dan, 1. 9. 1961., kada je stao “rame uz rame” sa zapadnim i istočnim blokom, odnosno NATO i Varšavskim paktom. S prvobitnih 25 članica, vremenom je narastao na čak 120. Moto antikolonijalnog i antiimperijalističkog pokreta bio je mir u svijetu pa ih je dio analitičara prozvao tampon zonom između Istoka i Zapada.
Savez su Tito, Naser i Nehru, lideri Jugoslavije, Egipta i Indije, dogovarali pet godina prije osnivanja, a toj inicijatorskoj grupi priključile su se dvije velike zemlje koje su se među prvima oslobodile kolonijalne vlasti – Indonezija, čiji je vođa Sukarno postao jedan od osnivača pokreta, i Gana, predvođena Kvameom Nkrumahom.
Ideja o udruživanju nastala je u Titovoj vili na Brionima gdje je ugostio Nehrua i Nasera jula 1956. Oživjeli su je potpisom na Brionskoj deklaraciji, a u njoj se, između ostalog, našla stavka da se mir može postići težnjom ka kolektivnoj sigurnosti u svijetu i okončanjem dominacije jednih država nad drugim. Ta brionska uvertira rezultirala je osnivačkim kongresom u jeku “hladnog rata”, a važan međunarodni događaj u Beogradu okupio je 25 država trećeg svijeta koje su se suglasile o osnovnim postulatima: jačanje demokracije i utjecaja najširih društvenih slojeva na rješavanje društvenih i ekonomskih problema; borba protiv kolonijalizma, neokolonijalizma i imperijalizma; postupno razoružavanje i ukidanje stranih vojnih baza; proglašavanje Afrike bezatomskom zonom.
Okupljenima se obratio Josip Broz Tito, istakavši da će Nesvrstani učiniti veliku uslugu svijetu ako jasno i odlučno ukažu na put koji vodi ka smirivanju, slobodi, ravnopravnosti i miroljubivoj suradnji svih naroda. Tito je ubrzo postao neformalni vođa Pokreta, a historičari i politički analitičari slažu se da je nesvrstavanje bilo jedini pravi put za Jugoslaviju koja se poslije Drugog svjetskog rata našla između SSSR-a i SAD-a kao između čekića i nakovnja. U najkraćem, Tito nije htio pod rusku informbiroovsku kapu, ali nikako ni s američkim lovom na komuniste pa se formiranje Pokreta i ulazak u “treći svijet” ispostavilo kao dobar potez da izbjegne dva vojna pakta koja su bipolarizirala svijet.
Nesvrstanima se pridružuju zemlje svih kontinenata pa i dvije otočke evropske, Cipar i Malta. U najboljim danima je okupljao 120 država koje su činile čak 55 % svjetske populacije. Značaj su crpili iz te brojnosti, ali i što su postali većina za donošenje odluka u Ujedinjenim nacijama. Vremenom je taj savez slabio, a jedan od razloga je što su neke članice pale pod utjecaj sila, a najizraženiji primjer bili su Kuba i SSSR. Ipak, zahvaljujući naporima Tita i SFRJ, pokret je održan u životu, a posljednji samit kojem je prisustvovao Broz, koji je bio vezivno tkivo Pokreta, odigravao se na Kubi 1979., godinu dana prije njegove smrti, kada je data podrška “pravu naroda Zapadne Sahare na samoopredjeljenje”.
Jednom prilikom o Nesvrstanima Tito je rekao: „Nesvrstana politika, koju slijedi i Jugoslavija, dala je, što je dobro poznato, ogromne rezultate u borbi za mir i društveni progres. Nesvrstane zemlje su danas glavni pobornici ravnopravnih odnosa u svijetu, odnosa bez ikakve diskriminacije i miješanja u unutrašnje poslove drugih. Istovremeno, one pokazuju najrazvijeniju sposobnost za demokratsku suradnju u svim oblastima ljudske i društvene djelatnosti i to kako u međusobnim odnosima tako i u odnosima sa svim drugim zemljama. Nesvrstane zemlje su na čelu borbe za stvaranje pravednijega ekonomskog poretka u svijetu, u kome bi već jednom narod svake zemlje trebalo da koristi svoja prirodna bogatstva prvenstveno za sebe i vlastiti razvoj“.
U narednom desetljeću, savez nastavlja slabiti, a poticaj im 1989. ponovno daje SFRJ beogradskim kongresom. Tako savez zemalja “trećeg svijeta” uspijeva opstati, ali ne i Jugoslavija čiji je raspad uslijedio 1992. Srbija nije članica nesvrstanih, a Beograd je više puta bio mjesto okupljanja lidera nesvrstanih država, zadnji put prošle, 2021. godine, povodom 60. godišnjice postojanja.
Nesvrstani danas imaju 118 punopravnih članica i dalje su jaki pri glasanju u svjetskoj organizaciji naroda na njujorškom East Riveru, ali nemaju neku težinu na geopolitičkoj sceni. Pokret je počivao na pet osnovnih principa miroljubive koegzistencije:
1. Uzajamno poštovanje teritorijalnog integriteta i suvereniteta;
2. Uzajamno nenapadanje;
3. Uzajamno nemiješanje u unutrašnje poslove;
4. Jednakost i uzajamna korist;
5. Miroljubiva koegzistencija.
Termin „nesvrstani“ je osmislio indijski premijer Džavaharlal Nehru, a već naziv govori da zemlje tog savezu nisu htjele biti uvučene u sukobe Istoka i Zapada. Kina je povremeno bila značajan faktor pokreta. Inače, osim Jugoslavije, član Nesvrstanih više nije Argentina koja je pokret napustila 1991., a od 2004. Malta i Cipar, koje su od tada članice EU. Osnivački kongres održan u Beogradu izazvao je veliki medijski interes, a glavni grad SFRJ novinari su tih dana nazivali prijestolnicom svijeta. Samit je, osim zalaganja za miroljubivu koegzistenciju, trebao pokazati da vođe okupljene u Nesvrstanima stvaraju ozbiljnu protutežu u blokovski podijeljenom svijetu.
