U Užicu je 24. septembra na dostojanstven način obilježen događaj kada je pred 80 godina u srcu okupirane Evrope stvoren i organiziran veliki oslobođeni prostor, prvi takve vrste i obima, zvani Užička republika.
Svečanoj ceremoniji na platou Narodnog muzeja Užice, na kojoj su učestvovali predstavnici lokalnih vlasti s područja koje je Užička republika obuhvaćala, predstavnici institucija države Srbije, kao i sljedbenici boračkih i antifašističkih organizacija iz Srbije i Slovenije, prethodila je komemoracija poginulim borcima na partizanskom groblju, gdje je sahranjeno oko 230 boraca užičkog NOP-a, među kojima i pet narodnih heroja.
OSAMDESET GODINA UŽIČKE REPUBLIKE
Dvadesetčetvrtog septembra 1941. godine osnovana je Užička republika koja je obuhvatala oslobođenu teritoriju zapadne Srbije i Šumadije, koja se sve do 29. novembra 1941. godine, za vreme Drugog svetskog rata, nalazila pod kontrolom Narodnooslobodilačkog partizanskog pokreta. Centar teritorije, po kojem je i dobila naziv bilo je Užice. Naziv Užička republika sami partizani nisu koristili kao naziv za svoju oslobođenu teritoriju, jer rukovodstvo KPJ nije dozvoljavalo nikakvo proglašavanje i pominjanje republike, da to ne bi budilo neželjene asocijacije u narodu da komunisti teže da preuzmu vlast, pogotovu stoga što je to naveliko eksploatisala četnička propaganda. Tek kada su okupatori i kvislinzi zauzeli Užice i celu slobodnu teritoriju u zapadnoj Srbiji, u kvislinškoj štampi pojavilo se ime Užička komunistička republika, a potom i u štampi Sovjetskog Saveza, u proleće 1942. samo kao Užička republika. Ovo ime je posle završenog narodnooslobodilačkog rata i revolucije prihvaćeno i u istoriografiji.
Užička Republika nije imala stalne granice, već su se one menjale gotovo svakodnevno sa svakom ofanzivom partizana na jednoj i okupatora na drugoj strani, a, prema jednom od tumačenja, otprilike su zauzimale područje od reka Drine na zapadu, Zapadne Morave na istoku i od reka Skrapeža na severu do Uvca na jugu. U stvaranju slobodne teritorije u zapadnoj Srbiji učestvovalo je 13 partizanskih odreda: Valjevski, Mačvanski, Posavski, Kosmajski, Prvi i Drugi Šumadijski, Pomoravski, Kragujevački, Vrnjačko-trstenički, Kopaonički, Kraljevački, Čačanski i Užički partizanski odred. Uz njih, u stvaranju slobodne teritorije učestvovalo je i nekoliko četničkih jedinica: Cerski četnički odred pod komandom kapetana Dragoslava Račića, Odred potpukovnika Veselina Misite, Odred poručnika Ratka Martinovića i Odred popa Vlada Zečevića (neki su kasnije pristupili NOP-u). Ovi četnici nisu stupili u borbu protiv Nemaca po naređenju četničkog vođe Draže Mihailovića, već samoinicijativno. Zbog stupanja u borbu protiv Nemaca, Draža Mihailović je osudio na smrt Ratka Martinovića i Vladu Zečevića. Sukob odreda Veselina Misite protiv Nemaca bio je ujedno i poslednji sukob četnika i Nemaca.
Na tlu Užičke republike izgrađena je mreža narodnooslobodilačkih odbora: u Krupnju, Čajetini, Kosjeriću, Arilju, Bajinoj Bašti, Užicu, Čačku. Gradski narodnooslobodilački odbor u Užicu izabran je 7. oktobra 1941. godine. Njegov program bio je sadržan u tri reči: „Sloboda, hleb, ogrev“. Glavni narodnooslobodilački odbor za Srbiju imenovan je 17. novembra 1941, s Dragojlom Dudićem kao predsednikom i Petrom Stambolićem kao sekretarom. U biti, jedina veza Užičke republike s državnošću bila je organizovana vlast na privremeno oslobođenom području.
Po ulasku partizanskih snaga u Užice, 24. septembra 1941. godine organizovana je proizvodnja u predratnoj Fabrici oružja i municije u Krčagovu. Pošto su česta nemačka bombardovanja onemogućavala proizvodnju, po naređenju Vrhovnog štaba fabrika je raseljena na više mesta u gradu. Mašine jednog dela municijskog odeljenja i alatnica smeštene su u podzemne prostorije izgrađene pred početak rata za potrebe trezora Narodne banke. Proizvodnja je bila organizovana u tri smene. Od radnika fabrike oružja formirana je partizanska četa koja je bila u sastavu Radničkog bataljona Užičkog odreda. Podzemni tuneli su po zamislima inženjera Vladimira Smirnova adaptirani za potrebe fabrike i kao civilno sklonište. Prostor poprečnog tunela korišćen je za smeštaj materijala i proizvoda fabrike. Partizanska fabrika oružja i municije radila je do 22. novembra 1941. kada se dogodila tragična eksplozija u kojoj je izginula čitava smena radnika i civili zatečeni u skloništu.
Užička republika je za okupacione snage bila veliko iznenađenje, jer okupator nije mogao da veruje da, u državi koja je bila tako lako slomljena i rasparčana, može da se javi dobro organizovani otpor. Sa druge strane, očekivanja pokreta otpora u Srbiji su bila da će napad Nemačke na SSSR biti velika prekretnica u dotadašnjem ratu i da će za nekoliko meseci sovjetska armija potući Vermaht.
Narodnooslobodilački pokret na teritoriji Užičke republike suočio se sa izdajom četnika koji su počeli otvoreno da sarđuju sa okupatorom. Pukovnik Draža Mihailović donosi odluku da napadne partizanske jedinice nakon što je preko svojih izaslanika pukovnika Pantića i kapetana Nenada Mitrovića uspostavio kontakte i dobio pomoć od Nemaca i Milana Nedića. Uskoro dolazi do bitke na Trešnjici koja je vođena 2.novembra 1941. godine između partizanskih i četničkih odreda i bila je prva veća borba između četnika i partizana. Ova bitka predstavlja otpočinjanje otvorenog sukoba između formacija pod komandom Josipa Broza Tita i pukovnika Dragoljuba Mihailovića i podrazumeva prestanak dvomesečne delimične saradnje između partizanskog i ravnogorskog četničkog pokreta na području zapadne i centralne Srbije.
Neuspeh opšteg četničkog napada na Užice, odnosno pretrpljeni vojni poraz u prvoj fazi otpočinjanja četničko-partizanskih borbi novembra 1941, primorao je četnike da se povuku u Požegu. Partizanske snage, pošto su odbile napad četnika na Užice i Čačak, produžile su dejstva protiv četničkih snaga koje su se povlačile ka Ravnoj gori i stezale obruč oko Mihailovićevog štaba. Na Mihailovićevu molbu, Vrhovni štab NOPOJ je obustavio partizanske akcije protiv četnika, što je onemogućilo izvesni teški poraz četničkih snaga. Danas pojedini istoričari smatraju da je to bio početak građanskog rata, ali ovde se radi o otvorenoj izdaji ravnogorskih četnika Draže Mihailovića koji su stali na stranu fašističkog okupatora i do kraja rata se borili protiv NOV i POJ koji su bili jedini istinski borci protiv fašizma.
Užička Republika je trajala 67 dana, a potom je pala u ruke Vermahta, dok su se partizani povukli ka Sandžaku. Užička republika prestala je da postoji 29. novembra 1941. velikom ofanzivom snaga Osovine potpomognutom četničkim odredima. Vrhovni štab NOV i POJ naredio je 28. novembra 1941. Radničkom bataljonu Užičkog NOP odreda, ojačanom sa dve čete Posavskog NOPO-a i topom Artiljerijske baterije, da na Kadinjači zatvori pravac Bajina Bašta–Užice, uspori napredovanje desne kolone nemačke 342. divizije i time omogući evakuaciju ranjenika i ratnog materijala iz Užica ka Zlatiboru, a zatim da se jedinice sa Kadinjače orijentišu za zaštitu prema Kremnima. Vrhovni štab znao je da Nemci prodiru u pravcu Užica, ali nije znao da se radilo o oklopnoj, već je bio uveren da se radi o pešadijskoj diviziji. Zbog toga su ostavljene trupe bile samo lako naoružane, koje nisu mogle da se odupru tenkovima koje su posedovali Nemci. Radnički bataljon, sastava tri čete (Pekarska, Krojačko-obućarska i Tkačka – ukupno oko 270 boraca), stigao je noću sa 28. na 29. novembar na prevoj Kadinjaču. Neravnopravna borba na Kadinjači trajala je do oko 14 časova 29. novembra kada je počela da jenjava, a oko 14,30 časova sasvim je prestala. Tek kada je izginuo skoro čitav radnički bataljon sa komandantom Andrijom Đurovićem, komandantom Užičkog NOPO-a Dušanom Jerkovićem i političkim komesarom Posavskog NOPO-a Borom Markovićem, nemačke jedinice su uspele da prieđu preko Kadinjače i istog dana uveče da uđu u Užice.
Borba nekoliko stotina partizana na Kadinjači protiv oko 3.000 dobro naoružanih nemačkih vojnika zabeležena je u istoriji NOB-a u Srbiji kao jedan od najvećih podviga srpskih partizana i partizanski Termopil. Prilikom povlačenja preko Zlatibora, u novembru i decembru 1941. godine, pratile su ih nemačke jedinice, koje su tada, čineći užasan zločin nad ranjenicima i zlatiborskim civilnim stanovništvom, streljale osam boraca Druge čačanske partizanske čete, pet boraca Šeste ibarske partizanske čete, osamnaest boraca Tamnavskog partizanskog bataljona, kao i 41 civilna meštanina Zlatibora. U partizanskoj bolnici koja se nalazila na Zlatiboru, Nemci su streljali sedamnaest ranjenika, boraca Užičkog NOP odreda, šest civila iz užičkog kraja, četrnaest ranjenika iz Čačanskog NOP odreda i jednog civila iz čačanskog kraja, jednog ranjenika iz Posavskog NOP odreda, tri ranjenika iz Valjevskog NOP odreda, po jednog ranjenika iz Kopaoničkog i Mačvanskog NOP odreda, dva ranjenika iz Šumadijskog NOP odreda, dva iz Kosmajskog NOP odreda, jednog iz Kragujevačkog NOP odreda.
Za taj podvig, užički Radnički bataljon je povodom desetogodišnjice NOR-a i revolucije odlikovan Ordenom zasluga za narod 1. reda. Eho epopeje junaka Kadinjače ovekovečen je stihovima pesnika Slavka Vukosavljevića: Pao je četrnaesti kilometar, Al’ nikad neće Kadinjača…, koji su uklesani na spomeniku u slavu palih. Istorijske činjenice su nepobitne, a velika je sramota za državu Srbiju koja preko kvaziistoričara vrši reviziju istorije iz perioda Drugog svetskog rata i na taj način obmanjuju srpski narod a posebno mlade naraštaje.
SMRT FAŠIZMU – SLOBODA NARODU