Najopštija sintetizovana karakteristika društvenog konteksta koji definiše pretpostavke i obilježja socijalne situacije građana, obitelji, i ukupnog stanovništva u Republici Hrvatskoj, jeste prelazak društvene krize u društvenu regresiju. Brižljivom analizom se može doći do zaključka da su svojim djelovanjem relevantni faktori (nosioci vlasti), svjesno ili nesvjesno, kompetentno ili nekompetentno, namjerno ili nenamjerno, svejedno, samo produbili svekoliku krizu.

Višestruko uzročno–posljedična povezanost i neodvojivost pojedinih sfera društvenih odnosa i djelatnosti u Hrvatskoj, kao što su ekonomija, tehnologija, socijalna politika, politika, kultura i slično, ukazuju na težinu povratka ka tokovima promjena, progresa i razvoja, jer je nemoguće mijenjati bilo koje od ovih polja bez radikalnih, cjelovitih i istovremenih promjena. Parcijalne promjene i projekti mogu se realizovati samo u stabilnim društvima (a to R. Hrvatska nije), u kojima kriza zahvata samo neke njegove segmenta ili djelove sistema društvenih odnosa. Početni korak u traganju za putevima povratka ka oživljavanju u R. Hrvatskoj, promjenama i kasnijem razvoju, jeste otrežnjenje i oslobađanje od ideologizacije, zabluda, manipulacija i, naročito, improvizacije svake vrste, jer su u pitanju veoma visoki zalozi i ulozi, ne samo današnjih već i budućih generacija.

Za kritičku i realnu ocjenu socijalne situacije i aktuelne socijalne politike u R. Hrvatskoj, neophodno je prihvatiti činjenicu da su sve najznačajnije društvene pretpostavke nepovoljne i negativne:

– nefunkcionisanje proizvodnje, smanjivanje nacionalnog bogatstva i slabljenje ekonomske moći i resursa, apsolutno sužavanje ukupnih ekonomskih aktivnosti; dominiranje, odlučivanje i arbitriranje neprivrednih subjekata; spirala unutrašnjih i spoljnjih dugova; veoma niska produktivnost rada i potpuna nekonkurentnost u odnosu na svjetsku ekonomiju i visoka ekonomska marginalizacija, uz mogućnost zloupotrebe ovakvog ekonomskog stanja i ucjena od strane drugih država i međunarodnih ekonomskih institucija i moćnika na ekonomskom, političkom i drugim poljima;

– nefunkcionisanje tržišta kapitala i arbitriranje u njegovoj internoj i eksternoj upotrebi i usmjeravanju, uz prelivanje državnog, javnog i privatnog kapitala u ruke malobrojnih, ekonomski i politički moćnih struktura; prelivanje financijskog kapitala, vlasništva nad sredstvima za proizvodnju, privatnog kapitala u vlasništvo paradržavnih ili drugih privatnih vlasnika (ekonomske i političke oligarhije); nekontolirana privatizacija proizvodnih i drugih kapaciteta i neproduktivna i potrošačka upotreba viškova kapitala od strane „novokomponovanih“ vlasnika kapitala; nespremnost i neefikasnost države da suzbije kretanje kapitala van financijskih institucija i odsustvo kontrole nelegalnih i kriminalnih puteva njegovog sticanja i korišćenja;

– nefunkcionisanje robnog tržišta, odnosno postojanje kvazi-tržišta na kojem ne funkcionišu ni elementarni odnosi ponude i potražnje, dominiraju različiti monopoli i zakoni sive ekonomije; nezaštićenost i nesigurnost potrošača; nekontrolisan i često nelegalan uvoz nekvalitetne robe i istovremeno izvoz u bescijenje;

– nepostojanje i nefunkcionisanje tržište rada zbog stalnog sužavanja potreba za radnom snagom, uz rast realne i prikrivene nezaposlenosti, neproduktivnost zapošljavanja u dijelovima državnih i administrativnih struktura; prividna statusno—pravna sigurnost, ali stvarna materijalna i socijalna nesigurnost većine zaposlenih u javnom i državnom sektoru i apsolutna ukupna nesigurnost, zapošljavanje „na crno“ i eksploatacija najvećeg djela zaposlenih kod privatnih poslodavaca;

– značajno osiromašenje svih materijalnih resursa, nebriga o nacionalnom bogatstvu i dobrima, njihovo ruiniranje i neekološko, nekontrolirano i neekonomsko korišćenje i rasipanje, uključujući i humane potencijale, itd.

U sferi političkih odnosa u R. Hrvatskoj, zapaža se očigledna marginalizacija i izgubljenost političkog subjektiviteta građana. Sužen prostor stvarnog učešća građana u procesima političkog odlučivanja, nasuprot prividnom širenju mogućnosti političkog organizovanja i udruživanja, pretvara građanina u dio glasačke mašine prilikom prečesto ponovljenih izbora, uz mogućnosti višestruke manipulacije i očigledno prisustvo zamora i osjećaja obmane. Nespremnost i nesposobnost vladajuće stranke da mobiliše i pokrene na društvene promjene, s jedne, i neorganizovanost i okrutnost opozicionih stranaka u osvajanju vlasti, a ne primarno ekonomskim, socijalnim i političkim promjenama, s druge strane, rezultirali su izraženom političkom apatijom i nezainteresiranošću većine građana, čak i aktivista i članova mnogih stranaka u kojima je vidljiva centralizacija odlučivanja, simetrična tipu ukupne političke organizacije države i vlasti.

Kritička energija povremenih građanskih protesta nije iskorištena za bitnije političke i druge promjene. Različitim vrstama manipulacije i zloupotrebama pojačana je marginalizacija i nezainteresiranost građana, posebno onih dijelova čije je učešće u građanskim protestima bilo motivirano socijalnim i ekonomskim, a ne prioritetno političkim motivima.

Dominirajuće usmjeravanje ljudskih energija ka traganju za putevima ekonomskog i socijalnog preživljavanja (oko 28% stanovništva u Hrvatskoj živi na rubu egzistencije), takođe doprinosi pasivizaciji i nezainteresiranosti građana za političke akcije i aktivnosti i za eventualne projekte promjena. Pretjerana vjera u društvene i političke institucije (bolje rečeno u HDZ i koalicijske partnere), umanjuje spremnost za svaki ozbiljniji društveni i politički angažman, samoorganizovanje i samoaktualizaciju građana, i podstiču očekivanja da neko drugi i neko „gore“ razrješi postojeće probleme i protivrječnosti.

Političke borbe na različitim nivoima parališu političko odlučivanje i upravljanje društvenim poslovima, pri čemu su često proceduralne i formalne stvari ispred suštinskih potreba, interesa i ciljeva građana u ime kojih se odlučuje i upravlja. Opstrukcija u procesima odlučivanja i ostvarivanja javnih funkcija i poslova koristi se i kao sredstvo „dokazivanja“ nesposobnosti onih „drugih“, a sve zajedno vodi udaljavanju od stvarnih životnih potreba i problema građana i njihovih zajednica.

Naglašene ekonomske i političke protivrječnosti potakle su brojne ideološke sukobe s izraženim tendencijama obezvređivanja i nipodištavanja bilo kojih vrijednosti s kojima se neka politička ili druga struktura ne slaže i s jačanjem i oživljavanjem prevaziđenih, nefunkcionalnih i isključivih tradicionalnih, nacionalističkih, religijskih i drugih vrijednosti. Umjesto koegzistencije vrijednosti, njihovog pluralizma i kraja ideologija, stvorena je konfuzija karakteristična za društvo bez projekcija i vizija budućnosti koje se vraća starim i regresivnim tekovinama. Posebno se to može reći za različite sadržaje i boje nacionalističkih i vjerskih vrijednosti čije je suprotstavljanje još više rasplamsalo ekonomske i političke suprotnosti.

Kriza društvenog identiteta i obnavljanje kapitalističkih odnosa otvorila je prostor za prodor neoliberalističkih ideja i vrijednosti, posebno u ekonomskoj sferi, koje su našle svoje poklonike u klasi novostvorenih vlasnika kapitala i drugih materijalnih dobara. Neoliberalističke vrijednosti, koje izviru iz ideja i prakse individualizma, tržišne i društvene utakmice, odsustvo bilo kakve i bilo čije intervencije u oblasti socijalnih i ekonomskih odnosa i individualnih odgovornosti i samoizbora, dovode u pitanje i neke univerzalne civilizacijske vrijednosti kao što su: socijalna pravda, solidarnost, građanska odgovornost, dužnosti i prava (podrazumijevajući posebno socijalna), samoorganizovanje i udruživanje, aktivno učešće građana u društvenim poslovima i odlučivanju, blagostanje, socijalna sigurnost, itd.

Sve u svemu, može se zaključiti da većina društvenih faktora, koji definišu socijalnu situaciju i stvaraju pretpostavke socijalne politike i promjena u hrvatskom društvu, imaju negativne, nepovoljne i regresivne predznake.

doc. dr. Pavle Vukčević