Politološko – sociološka analiza

Opšti politički milje Kraljevine Jugoslavije do Šestojanuarske diktature karakterisalo je postojanje mnoštva stranaka-različitih političkih programa i opcija, što je odražavalo raznolikost i nerazvijenost socijalne strukture, raznorodnost nacionalnog i vjerskog sastava, različite stepene ekonomske moći, znatne kulturne razlike. Politička doktrina stranaka bila je „inkorporirana“ u vođama stranaka – predstavnicima određenih društvenih slojeva i nacija.

Vjerske razlike su bile evidentno politizovane. Rimokatolička crkva je posredno uticala na političko raspoloženje, a Pravoslavna crkva je podržavala hegemoniju srpske buržoazije. U Prvom svjetskom ratu, jugoslovenski etnosi nalazili su se, sticajem istorijiskih prilika, na suprotnim stranama fronta – negativni tragovi takvih konfrotacija zadržali su se u svijesti etnosa s čime su često manipulisale pojedine stranke. Vidovdanski ustav „afirmisao“ je političko pravo građana (biračko pravo, pravo na udruživanje, zbor i dogovaranje, slobodu štampe), dok je, s druge strane, u praksi demonstrirao zaštitu javne bezbednosti, proglašavajući da je svaka pisana ili usmena anarhistička ili komunistička propaganda zločin usmjeren ka promjeni političkog i društvenog sistema. „Bogatstvo“ političke kulture reprezentanata etnosa posebno je bilo prepoznatljivo u Parlamentu – vređanje čitavih etnosa, njihovog nacionalnog bića, istorije, kulture, tradicije i običaja; atak na moralne vrijednosti pojedinaca, svađe do krvavog obračuna, itd.

Šestojanuarska diktatura je „obogatila demokratiju“ tako što je suspendovala ustav, zabranila rad političkim strankama i udruženjima koji imaju plemensko ili vjersko obilježje, vršila cenzuru štampe, zabranjivala zborove, na otvorenoj sceni je zavladala antikomunistička histerija (teror), itd.

Pred početak Drugog svjetskog rata, Kraljevina Jugoslavija je bila država ekonomski nerazvijena, negativnog istorijskog nasleđa (što je određivalo sadržaj socijalne diferencijacije, privredne eksploatacije i političke borbe), pretežno nepismenog stanovništva, niskog prosečnog stepena opšte kulture.

U konstelaciji navedenih društvenih odnosa, Komunistička partija Jugoslavije je bila uspostavila ilegalan rad, brojčano nejaka, opterećena frakcijskom borbom i sektašenjem (oko nacionalnog pitanja, pitanja odnosa sa seljaštvom, itd). Pred rat, KPJ je uspjela da prevaziđe frakcionašenje i sektašenje, oličavajući antifašističku svijest i odbrambenu spremnost. Partija je stala na stanovište da se Jugoslavija može braniti od fašizma samo ukoliko bi u sebi integrisala demokratska prava i ravnopravnost njenih etnosa.

Vojni i politički poraz Kraljevine Jugoslavije, unutrašnji razdor, slom građanske politike, raspad građanskih stranaka, nepostojanje političkog autoriteta djela vladajućih krugova koji su htjeli održanje Jugoslavije, uslovilo je dolazak KPJ na društveno – političku scenu na prostorima Jugoslavije 1941. godine.

Polazeći od pretpostavke da je fašizam predstavljao životnu opasnost za etnose Jugoslavije i uvažavajući dugoročne progresivne tendencije u kretanjima etnosa Jugoslavije, u smislu njihovog političkog povezivanja i ujedinjavanja na ravnopravnim osnovama, moguće je bilo i otpočeti organizovanu oružanu borbu. Objektivno, postojali su i aktuelni interesi koji su progresivne snage etnosa navodili na traženje izlaza u demokratskom i revolucionarnom preuređenju zajedničke države. Istorijski sled zbivanja daje za pravo tvrdnji da je KPJ ne samo jedina bila sposobna, po svom društvenom karakteru, da tu istorijsku ulogu ispuni, već da je ona takav zadatak pravovremeno uočila tražeći najefikasnija sredstva i puteve za njihovo izvršenje.

U političkoj akciji, KPJ je polazila od ocjene da Kraljevina Jugoslavije neće moći uspješno da se odupre agresoru, uslijed čega nije (s drugim antifašističkim snagama) ni formalno ni faktički priznala okupaciju; od saznanja da bi kapitulantsko pristupanje Jugoslavije Trojnom paktu, u slučaju da ostane na snazi, predstavljalo trijumf reakcije i učvršćivanje njenog položaja u savez s fašizmom, što bi vodilo uništavanju svakog pokušaja demokratske opozicije. KPJ je nastojala da iskoristi mogućnosti neophodnosti organizovanja svenarodne oslobodilačke borbe, a ukoliko dođe do izdaje buržoazije, spajanje nacionalno-oslobodilačke sa socijalno-oslobodilačkom, tj. revolucionarnom akcijom. Takođe, njen cilj je bio da predstavlja jednu organizovanu političku partiju svih jugoslovenskih etnosa, jer su ostale partije bile nepripremljene, regionalne, a neke od njih, iako protivfašističke, nisu bile u tolikoj mjeri antifašističke da bi između „čekanja“ i aktivne borbe protiv okupatora izabrale drugu alternativu. U takvim protivrječnim društvenim odnosima, KPJ pretenduje na političku vlast kao politička partija:

a) svojom organizovanošću – mobiliše članstvo i simpatizere, formuliše ciljeve, sposobna je da razrješava konflikte;

b) izražava težnju za vršenje vlasti na nacionalnom nivou s namjerom da u tome zastupa interese etnosa, uvažavajući istorijske uslove i okolnosti izražavanja socijalno –klasnih i nacionalnih interesa etnosa Jugoslavije;

c) svojom ideologijom – koja je i implicit i eksplicit proizilazila iz Programa – predočava jugoslovenskim etnosima da uzroka raspada jugoslovenske države ne treba tražiti u izukrštenim interesima etnosa, nego u nacionalnom hegemonizmu, nedemokratičnosti i protivnarodnosti njenog sistema. KPJ je polazila od toga da postojeće stanje nije nesavladivo i da ga treba prihvatiti kao objektivnu realnost, što znači da u njemu ima društvenih snaga i idejno-političkih pretpostavki za postizanje nacionalne slobode i izgradnje demokratske države.

(Ne)uslovljenost konstituisanja političke vlasti – sukob želja i realnosti

U konstituisanju novog političkog sistema, KPJ je morala da pođe od činjenice da je neophodno uvažiti opšti društveno – politički milje na prostorima Jugoslavije i u svijetu.

KPJ je u konstituisanju novog političkog sistema pošla od nužne potrebe otvaranja procesa političke socijalizacije s jasnom namjerom da se obezbijedi relativna uniformnost političkih normi i standarda ponašanja pripadnika etnosa, djelovanje različitih agensi, kako bi prenijeli fundamentalna politička znanja, osjećanja, vrijednosti i norme ponašanja na pripadnike etnosa. S druge strane, proces političke socijalizacije imao je za cilj osposobljavanje nosilaca političke vlasti onim znanjima koja će im omogućiti da djeluju kao politički akteri u cilju ostvarivanja odgovarajućih političkih funkcija. KPJ nije bila samo instrument političke aktivnosti u procesu političke socijalizacije, kao nosilac političke artikulacije i agregacije interesa, nego je bila i agens u vrednovanju političke sadržajnosti, formiranju mišljenja o značajnim političkim pitanjima, regrutovanju ljudi za političke funkcije.

Da bi se obezbijedio kontinuitet vlasti, trebalo je poći od pretpostavke stvaranja uslova da vlast bude stabilna i da se obezbijedi organizacija njenog unutrašnjeg ustrojstva i politička organizacija društva. Nosiocima političke vlasti bilo je poznato da se politička vlast sama po sebi ne može vrednovati, nego da se njene vrijednosti mogu posredno konstatovati (pridržavanje nosilaca vlasti demokratskih načela odgovornosti – obaveza povremenog sazivanja zborova i podnošenje izvještaja o radu; pravo birača na izražavanje nepovjerenja pojedinim članovima NOO i cijelim NOO, kao i pravo smjenjivanja).

Osnovni problem za KPJ kada je riječ o funkcionisanju političke vlasti bio je kako suštinski obezbijediti sadržajnost legaliteta i legitimiteta političke vlasti, konkretnije rečeno, kako organizovati sistem vlast koji će u datim okolnostima počivati na određenim humanističkim i etičkim vrijednostima, političkim principima, vladavini prava, a ne vladavini pojedinaca. Postavljalo se pitanje kakav sadržaj treba da ima politička vlast da bi bila prihvaćena od etnosa Jugoslavije uvažavajući, neminovno, princip različitosti. Trebalo je poći od pretpostavke da etnosi Jugoslavije neće prihvatiti političku vlast samo zbog navika ili običaja ili straha od represija – već iz uvjerenja u njenu valjanost i opravdanost.

KPJ je u koncipiranju sadržaja i forme političke vlasti prihvatila mogućnost pokušaja zloupotrebe vlasti, svjesna da bi to samu vlast odvelo ka ilegitimitetu – vladavini u kojoj bi se vlast izražavala u skladu s principima i pravilima koji su nametnuti silom i nisu prihvaćeni od onih nad kojima se vlada. KPJ je bilo poznato iz vremena ilegalnog rada da nelegitimna vlada nije sposobna, niti pak pokazuje volju da respektuje principe legitimiteta, zbog čega takva vlada pribjegava detronizaciji legitimiteta, grubim nasrtajima na slobodu pojedinca, grupa, partija, etnosa, zastrašivanju i formama nasilne mitologizacije, itd.

Da bi proces demokratizacije u funkcionisanju političke vlasti dobio na svojoj sadržajnosti, formi i suštini, potrebno je bilo stvoriti društvene pretpostavke za otvaranje procesa političke participacije i odlučivanja kao mogućnosti dobrovoljnog, organizovanog učešća pojedinaca u iniciranju, razmatranju i donošenju političkih stavova i odluka i njihovoj realizaciji, s namjerom da se na taj način, koliko je to moguće, oblikuje politička vlast i ostvari uticaj na nju. Neosporna je činjenica da je bilo i manipulacije (ilegitimiteta) u procesu participacije i odlučivanja. Participacija jeste šansa da se ostvari uticaj, ali sam stepen uticaja nije uvijek bio jednak stepenu učešća. Drugo, centralnu poziciju u procesu odlučivanja imali su oni koji su formulisali sadržaj političke vlasti – uloga predlagača, iza čega se krila moć koja je u svoju volju, preko formalnog, ovlašćenog predlagača, pretvarala u zvanične predloge.

U namjeri da na organizovan način legitimno omogući razmjenu uticaja između stanovništva i nosilaca političke vlasti, KPJ je organizovala izbore nosilaca političkih funkcija. Izbori su izražavali zahtjev da se uspostavi odgovorna politička vlast koja će biti podvrgnuta kontroli biračkog tijela i da se izrazi osjetljivost biračkog tijela na ponašanje i djelovanje nosilaca političke vlasti. Izborne norme su bile: aktivno i pasivno biračko pravo starijih od 18 godina, bez obzira na vjersku i nacionalnu pripadnost, po osnovi slobodnog opredjeljenja i izražene demokratske volje, uz precizirani proces kandidovanja i utvrđivanje kandidata, toka samih izbora, saopštavanja izbornih rezultata do prava na žalbu u slučaju zloupotrebe. Kao i u svakom drugom političkom sistemu – KPJ je bila svjesna činjenice da je postojala mogućnost (a toga je bilo) da se formalno demokratski izbori pretvore u akt inauguracije i političke promocije i onih koji svojim vrijednostima to nisu zasluživali.

Teško je bilo očekivati da se može otvoriti proces produbljavanja političke kulture, a da se ne vodi računa o odgovornosti nosilaca političke vlasti. Odgovornosti u sferi politike nalaze se između politike i prava, što znači da se može pojaviti i kao pravna i kao vanpravna odgovornost.

U funkcionisanju političkog sistema 1941. – 1945. godine, princip je bio da se vanpravna odgovornost individualnog ili kolektivnog političkog subjekta uvijek ostvaruje pred tijelom koji je tom subjektu povjerio politički mandat, dok se odgovornost istih subjekata (individualnih ili kolektivnih) u pravnom smislu (krivična) ostvarivala pred specijalnim organom – sudom. U slučaju kada je politička odgovornost bila pravno regulisana, postupak ostvarivanja odgovornosti bio je od početka do kraja pravno razrađen, bilo da je riječ o opozivu, smjenjivanju, krivičnoj odgovornosti političkih subjekata. Izricanje sankcija pravne odgovornosti prema nosiocima političkih funkcija uvijek je bilo praćeno raskidom odnosa povjerenja s tijelom koje ga je biralo (opoziv ili smjenjivanje sa dužnosti), a kada je bilo riječi o krivičnoj odgovornosti, izricala se precizno utvrđena sankcija po pravnom propisu.

S obzirom da je politički sistem organizovala KPJ, dominirala je partijska odgovornost nosilaca političke vlasti, kao vanpravna politička odgovornost koja se snosila pred odgovarajućim partijskim organom ili skupom. Sankcije partijske odgovornosti bile su usmjerene na prevenciju ili kažnjavanje partijske nediscipline i nelojalnosti.

doc. dr. političkih nauka Pavle Vukčević

LITERATURA

1. Dokumenti o razvoju narodne vlasti; – sabrao i uredio Leon Geršković; Izdavačka sekcija akcionog odbora studenata Beogradskog univerziteta, Beograd 1946.
2. Dokumenti o zasjedanju AVNOJ-a i ZAVNOH-a;
3. Iz istorije Jugoslavije 1916. – 1945., Zbornik predavanja, Nolit, Beograd 1958.
4. Nešović, Slobodan, Stvaranje nove Jugoslavije 1941. – 1945., Beograd 1981.
5. Nešović, Slobodan- Petranović, Branko, AVNOJ i revolucija – tematska zbirka dokumenata 1941. – 1945., Narodna knjiga, Beograd 1983.
6. Pravosuđe u Jugoslaviji, Nakladni zavod Hrvatske, Zagreb 1946.
7. Prvo i drugo zasjedanje AVNOJ-a 26. i 27. novembra 1942. u Bihaću, 29..i 30. novembra 1943. u Jajcu, Stvarnost, Zagreb 1963.
8. Tako je rođena nova Jugoslavija, Zbornik sjećanja učesnika II. zasjedanja AVNOJ-a, knj. I. i II., Kultura, Beograd 1963.