Ususret obilježavanju 100. obljetnice osnutka

Umjesto uvoda

Počeci socijalističkog i radničkog pokreta u jugoslavenskim zemljama javljaju se u sedamdesetim godinama XIX. stoljeća., a posljednjih godina istog stoljeća i u prvoj deceniji XX. stoljeća, osnovane su socijaldemokratske partije u Sloveniji, Hrvatskoj i Slavoniji, Dalmaciji, Srbiji, Bosni i Hercegovini i socijaldemokratske organizacije u Vojvodini i Makedoniji. U početku Prvog svjetskog rata, većina ovih partija bila je zabranjena ili je, uslijed ratnih prilika, obustavila aktivnost, da bi se tek u završnoj fazi rata, pod utjecajem teških socijalnih prilika, revolucionarnih gibanja u narodu i perspektive poraza Centralnih sila postepeno organizaciono obnavljale i započinjale djelovati. Pod utjecajem Oktobarske revolucije u Rusiji i revolucionarnog raspoloženja u radnim i nacionalno ugnjetavanim masama u zemlji, u obnovljenim socijaldemokratskim partijama jača uloga pristalica revolucionarnih koncepcija. Rukovodstva tih partija izrazila su solidarnost s Oktobarskom revolucijom, prihvatila Lenjinovu inicijativu za stvaranje III. Internacionale i dala, početkom 1919., inicijativu za ujedinjenje političkih partija i sindikata u novoj državi na klasnoj borbenoj osnovi. Pripreme za ujedinjenje radničkog pokreta u Kraljevini SHS karakterizirao je oštar sukob između ministerijalista i pristalica klasne borbe. Taj sukob se razvio u borbu širokih razmjera koja je s osobitom žestinom vođena u radničkim pokretima Hrvatske, Slovenije i Vojvodine, a završila se u prvim mjesecima 1919. porazom ministerijalista. Sve socijaldemokratske partije i organizacije, izuzev Jugoslovenske socijaldemokratske stranke (Jugoslovenska socijalna demokratična stranka) Slovenije, u kojoj su i dalje glavnu riječ imali ministerijalisti, izjasnile su se za ujedinjenje.

Osnivanje SRPJ(k) pada u vrijeme sve snažnijih revolucionarnih gibanja u novoj državi. To je vrijeme mnogobrojnih štrajkova radničke klase, nemira i pobuna seljaka koji zahtijevaju agrarnu reformu, tu su zahtjevi za rješavanje drugih socijalnih i nacionalnih problema.

Neposredno, pred održavanje Kongresa ujedinjenja, vlast je, pod utjecajem ministerijalista iz Hrvatske, zabranila njegovo održavanje u Slavonskom Brodu kako je bilo planirano. Zbog toga je Kongres održan u Beogradu od 20. do 23. aprila uz prisustvo 432 delegata, koji su zastupali oko 130.000 organiziranih pripadnika iz cijele zemlje, izuzev Slovenije.

O radu Kongresa ujedinjenja

Kongres je na početku svoga rada razmatrao pitanja od opće – političkog značaja: o ujedinjenju radničkog pokreta i njegovim neposrednim zadacima; o politici jugoslavenske buržoazije prema socijalističkim pokretima uopće; o agrarnoj reformi; o pitanjima organizacije Partije i načinu djelovanja; o partijskoj štampi, itd.

Kongres donosi odluku da se partija nazove „Socijalistička radnička partija Jugoslavije (komunista)“. Kongres prihvaća kao osnovno polazište u radu dio programa Srpske socijaldemokratske partije u kojem su iskazani sadržaji formulacije o suštini kapitalizma, klasnoj borbi proletarijata, o podruštvljavanju sredstava za proizvodnju kao osnovnom polazištu organiziranja socijalističke revolucije.

U veoma polemičnoj raspravi, polazilo se od tvrdnji da je kapitalizam kao sistem (sa svojim slabostima – krizom) ušao u završnu fazu svoga postojanja i „da će biti grobar sam sebi“, da se klasna borba razvija u „velike socijalne revolucije“ iz kojih će se organizirati „komunističke privrede“.

Kongres donosi odluku o pristupanju SRPJ(k) III. Komunističkoj internacionali

Analizira se klasna suština vladavina buržoazije, njena međunarodna politika i konstatira se da je ona reakcionarna. Donosi se odluka da se radničkom pokretu uputi poziv za borbu protiv vlade i buržoazije i da ta borba bude dugoročna. Kongres se suprotstavlja ukidanju građanskih sloboda od strane vlade i buržoazije; gušenju revolucionarnog radničkog i sindikalnog pokreta u zemlji; izražava se puno nezadovoljstvo protiv kontrarevolucionarnog djelovanja jugoslavenske vlade koju igra prema zbivanjima u Rusiji i Mađarskoj i susjednim zemljama, tražeći od te iste vlade da odmah i bezuslovno prizna i uspostavi normalne diplomatske odnose s vladama u tim zemljama.

Kada je riječ o samom Statutu, istaknuto je da je SRPJ(k) jedinstvena partija, a ne savez partija. Nije se bliže odredio način organiziranja mjesnih partijskih organizacija. Donosi se odluka o teritorijalnom ustrojstvu partije. Dato je dosta prostora odnosu Partije sindikalnom organiziranju i pri tome je taj odnos reguliran odlukom o zajedničkom učešću rukovodstava na partijskim i sindikalnim kongresima.

Na kraju rada, Kongres je izabrao Centralno partijsko vijeće, a za glavnog sekretara SRPJ(k) izabran je Filip Filipović.

Analitički pristup rada Kongresa

Može se sa sigurnošću utvrditi da je Kongres ujedinjenja bio prelomni momenat u historiji jugoslavenskog radničkog i sindikalnog pokreta, jer je na njemu stvorena jedinstvena revolucionarna radnička partija. Smatra se da je revolucionarna orijentacija učesnika Kongresa ujedinjenja bila više rezultat borbenog raspoloženja jugoslavenske radničke klase i njenog sindikalnog organiziranja, kao što je i snažan utjecaj krupnih revolucionarnih pobjeda proletarijata u Rusiji i Mađarskoj, kao i revolucionarna gibanja u Evropi. Sigurno, sasvim opravdano i razumljivo u radu Kongresa nije bilo prepoznatljivog marksističko–lenjinističkog revolucionarnog učenja – nedostajala je njegova primjena na jugoslavenskim prostorima. Navedena tvrdnja se može (a nema potrebe) dokazati analitičkim pristupom kongresnih odluka, u njihovoj polovičnosti (nedorađenosti) i nedosljednosti. Analizom se može također utvrditi polovično usvajanje strategije i taktike, koja se izjasnila za obaranje vlasti buržorazije i uspostavljanju diktature proletarijata – jer su ostale nerazrađene.

Akcioni program (usvojen na Kongresu), u vremenu kada su radnička klasa i ostale nezadovoljne mase (seljaštvo) izražavale svoju spremnost i odlučnost za revolucionarna gibanja, nije nudio platformu za okupljanje revolucionarno nastrojenih masa. Reklo bi se da je sam pristup, odnosno Program, više bio kompromis između reformističke i revolucionarne struje „dječja bolest ljevičara“ na samom Kongresu ujedinjenja.

U radu Kongresa iskazano je nerazumijevanje (nepoznavanje) suštine seljačkog pitanja (borbe oko agrarnog pitanja), što je na određeni način otežavao put partije ka revolucionarno raspoloženim seljačkim masama.

Kongres je bio opterećen u svom radu nerazumijevanjem nacionalnog pitanja, – razloge treba tražiti unesenim socijaldemokratskim shvaćanjima o nacionalnom pitanju, jer se nije prepoznalo (ni od strane reformista, ni od strane revolucionarno orijentiranih snaga) nacionalno pitanje, kao jedno od osnovnih pitanja proleterske revolucije u višenacionalnoj jugoslavenskoj državi, i iz tih razloga učesnici Kongresa nisu prepoznali prirodnog i moćnog saveznika radničke klase. U prilog navedene tvrdnje, na Kongresu dominira stav o jednom narodu i „jednoj nacionalnoj državi“ što je vodilo izolaciji radničke klase i pokreta nacionalno ugnjetenih masa.

Umjesto zaključka

Osnivački Kongres SRPJ(k) pada u vrijeme sve snažnijih revolucionarnih gibanja u novoj državi. To je vrijeme mnogobrojnih štrajkaških akcija radničke klase, nemira pa i pobuna seljačkih masa, U takvim uvjetima naglo je jačao utjecaj partije i ona je vrlo brzo izrasla u značajni politički faktor. SRPJ(k) bila je organizator generalnog štrajka u zemlji u znak solidarnosti međunarodnog proletarijata protiv imperijalističke intervencije u Rusiji i Mađarskoj. Na općinskim izborima 1919. i 1920., SRPJ(k) osvojila je općine u mnogim gradovima (Beograd, Zagreb, Osijek, Skopje, Niš i dr.), a na izborima za Ustavotvornu skupštinu, novembra 1920., dobila je 59 mandata i zauzela treće mjesto po broju poslanika u toj Skupštini.

doc. dr. Pavle Vukčević